“Etki ajanlığı” yasaları nasıl ortaya çıktı?
Türkiye’de kamuoyunda “etki ajanlığı yasası” olarak adlandırılan Noterlik Kanunu ile Kimi Kanunlarda Değişiklik Yapılmasına Dair Kanun Teklifi’nin, Türkiye Büyük Millet Meclisi (TBMM) Adalet Komitesi’nde kabul edilmesinden sonra, sivil toplum kuruluşları ve gazetecileri endişelendiren 23 unsurluk bu düzenlemenin yasalaşmak üzere bugün TBMM Genel Konseyi’ne gelmesi bekleniyor.
Mayıs ayında 9. Yargı Paketi’nde yer alan, fakat Gürcistan örneği üzerinden de ağır tartışmalara yol açan düzenleme daha sonra geri çekilmiş, Ekim ayı ortalarında ise torba yasa kapsamına alınarak AKP tarafından tekrar TBMM başkanlığına sunulmuştu. Gürcistan’da geçen Mayıs ayında yürürlüğe giren ve fonlarının en az yüzde 20’si yurtdışından gelen sivil toplum örgütleri ile medya kuruluşlarının “yabancı bir gücün çıkarlarını gözeten organizasyon” olarak kayıt altına alınmasını kural koşan düzenleme haftalarca kitlesel protesto şovlarına neden olmuştu.
Türkiye’de de gazeteciler ve sivil toplum üzerinde bir sansür ve baskı aracına dönüşmesinden kaygı edilen düzenleme, Türk Ceza Kanunu’nda (TCK) casusluk konusunda yeni bir kabahat tarifi yapıyor.
Kanun teklifinde “devletin güvenliği ile iç yahut dış siyasal faydaları aleyhine yabancı bir devlet yahut tertibin stratejik çıkarları yahut talimatı doğrultusunda cürüm işleyenlerin üç yıldan yedi yıla kadar mahpus cezasıyla cezalandırılacağı” belirtiliyor. Aksiyonun “savaş sırasında yahut askeri hareketleri tehlikeye sokacak bir süreçte işlenmiş” olması halinde ise cezanın 8 yıldan 12 yıla kadar çıkarılması öngörülüyor. Kabahatin kovuşturması ise Adalet Bakanlığının müsaadesine bağlanıyor.
Yakın geçmişte öteki ülkelerde de örnekleri görülen bu çeşitteki yasal düzenlemeler uzmanlara nazaran otoriter iktidarların, muhalefeti susturmak ve sivil toplum kuruluşlarının (STK) faaliyetlerini imkansız hale getirmek için kullandığı metotlardan biri.
Gürcistan’da Mayıs ayında yürürlüğe giren “etki ajanlığı” düzenlemesi haftalarca kitlesel protesto şovlarına neden oldu.Fotoğraf: Irakli Gedenidze/REUTERS
Rusya’daki “yabancı ajan” yasası
Peki bu yasal düzenlemenin geçmişi nereye kadar uzanıyor? Birinci olarak ne vakit ve nasıl ortaya çıktı?
Son 20 yılda baskıcı idarelerin kopyalayıp kendi çıkarlarına uygun biçimde “mükemmelleştirdiği” düzenlemenin çıkış noktası olarak Rusya görülüyor. Rusya, 2012 yılında ülkede “siyasi faaliyet” yürüten sivil toplum kuruluşlarının ülke dışından takviye alması halinde “yabancı ajan” olarak kayıt altına alınmalarını öngören bir yasal düzenlemeyi kabul etmişti.
Rusya’da STK’ların çalışmalarını zorlaştıran maddeyi detaylı bir formda inceleyen Almanya Siyasal Eğitim Merkezi’nden (bbp) hukukçu ve tarihçi Benjamin Reeve, düzenlemenin bilhassa işçisi az, bütçesi dar dernekleri üstesinden kalkamayacakları ağır bürokratik yükle karşı karşıya getirdiğini belirtiyor. Rusya’daki 90 sayfalık düzenlemeye bakıldığında “hata yapılmasının baştan itibaren kaçınılmaz olduğunu” söyleyen Reeve, ihlaller halinde öngörülen mahpus ve para cezalarının da çok yüksek olduğuna dikkat çekiyor.
Reeve’ye nazaran, Rusya’nın yurt dışı dayanaklı kuruluşları tehdit olarak görüp “yabancı ajan” olarak sınıflandırmasının nedeni o periyotta Gürcistan, Ukrayna, Lübnan ve Kırgızistan’daki kitlesel protestolar, Arap Baharı ayaklanmaları ve yabancı gözlemcilerin 2011/2012’de Rus parlamentosunun alt kanadı Duma seçimlerini eleştirmesiydi. Alman uzman, Moskova idaresinin bu protestoları, o ülkelerdeki halkların memnuniyetsizliğini yansıtan hareketler olarak değil, “dışardan tesir ve yabancı kaynaklarca finanse edilmiş gösteriler” olarak tahlil ettiğini belirtiyor.
Reeve, bu nedenle Rusya’da denetimi artırmak, yurt dışından sivil toplumu, iç güvenliği ve ülkenin egemenliğini etkilemeye yönelik uğraşları minimalize etmek emeliyle bu düzenlemenin yürürlüğe konduğunu kaydediyor.
Gürcistan’daki şovlardan bir kare. Bir göstericinin tuttuğu pankartta bir yüz gözüküyor. Yüzün sol yarışı Rusya lideri Putin’e ait, sağ yarısı ise Moskova’ya yakınlığıyla bilinen Gürcistan Düşü isimli partinin kurucusu oligark Bidzina İvanışvili’ye. Fotoğraf: Maria Katamadze/DW
ABD’nin FARA’sı mı ilham verdi?
“Yabancı casus yasası” olarak nitelenen düzenleme 2012’de Rusya’da uygulamaya konulurken pek çok Rus siyasetçi ise benzeri bir yasanın Amerika Birleşik Devletleri’nde (ABD) de 1930’lardan beri geçerli olduğunu söylemişti. Lakin uzmanlara nazaran ABD’de 1938’de Nazi Almanyasına reaksiyon olarak çıkarılan Yabancı Casuslar Kayıt Kanunu’nun (FARA) Rusya’daki düzenleme ile ilgisi yok. Zira FARA’ya nazaran “yabancı ajan” olarak sınıflandırma yapabilmek için bir derneğin yurt dışından aldığı dayanağı, bağışçının buyruğu ve gayesi doğrultusunda siyasi faaliyette kullandığının kanıtlanması gerekiyor.
Doğu Avrupa konusunda uzman tarihçi ve hukukçu Reeve’ye nazaran ise Rusya’daki maddede ispat aranmıyor, “Yurt dışından bağış alan bir dernek, diyelim ki ülkedeki vergi artırımına karşı imza kampanyası düzenledi, bu yeterli” diyor.
Heinrich Böll Vakfı Orta Amerika Bölge Yöneticisi Ingrid Wehr de FARA ile yeni nesil yabancı casus kanunları ortasındaki farkın üç besbelli noktada toplandığını söylüyor. Wehr, mevzuyla ilgili makalesinde “Birincisi FARA yabancı bağışçı ile alan ortasında direkt bir buyruk alma ve onun çıkarını yansıtmayı şart görüyor. İkincisi FARA’da dini, akademik, kültürel ve bilimsel alanda çalışan kişi ve kuruluşlar için çok sayıda istisna mevcut. Üçüncüsü de FARA, öncelikli olarak sivil toplum kuruluşlarına yönelik değil. Yurt dışından dayanak alan her STK siyasi faaliyet yürütse bile otomatik olarak yabancı casus olarak kayıt yaptırmak zorunda değil” diyor.
Avrupa Birliği’nde örneği var mı?
Türkiye’de “etki ajanlığı” düzenlemesi gündeme geldiğinde hükümete yakın medya kuruluşları da ABD’deki FARA dışında Avrupa Birliği (AB) Kurulu’nun “Üçüncü Ülkeler İsmine Çıkarların Temsil Edilmesine Ait Şeffaflık Direktifi” düzenlemesini hatırlatıyor. AB’nin son yıllarda Avrupa Parlamentosu (AP) vekillerine etki etmeye yönelik dışardan yapılan teşebbüslerde ve yasa dışı lobi çalışmalarındaki artış ile başta Rusya kaynaklı dezenformasyonla çaba maksadıyla sürat verdiği düzenleme eleştiriliyor.
Etki Ajanlığı yasası sivil toplum kuruluşları ve gazetecileri endişelendiriyor. Fotoğraf: Christian Charisius/dpa/picture alliance
Siyaset bilimci Sezin Öney ise P24’te mevzuyu ele aldığı değerlendirmede, AB yetkililerinin bu direktifin “yabancı ajan” maddeleri ile hiçbir ilgisinin olmadığı formunda savunma yaptığını kaydediyor ve “AB’nin meselesinin, üye ülkelerin seçimleri ve AP’nin üyeleri belirlenirken çok sağ popülistler ve radikal partileri güçlendiren ‘dış kaynaklı lobilerin’ faaliyetlerine yönelik şeffaflığı sağlamak olduğunu öne sürüyorlar” diyor. Bununla kastedilenin, bilhassa Rusya’nın Avrupa siyasetini “içeriden” lobi faaliyetleri ile etkilemesini engellemek olduğunu belirten Öney, “Ukrayna Savaşı patlak verdiğinden beri Avrupa Birliği’nde Rusya’nın siyasi müdahalesinin artacağı telaşı da yükseliyor” diye ekliyor.
AİHM’nin Rusya kararı
Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi (AİHM), geçen hafta Rusya’nın “yabancı ajan” yasasının insan haklarını ihlal ettiğine hükmetmişti.
Hakimler, başta “yabancı ajan” tarifi olmak üzere, yapılan kamuoyu anketlerinde halkın çoğunluğunun bunu “vatan haini”, “casus” ve “halk düşmanı” olgularıyla bağlantılandırdığına işaret ederek maddedeki tanımlamaların insanları “damgaladığına” dikkat çekti. Yargıçlara nazaran ayrıyeten kelam konusu düzenleme Rusya’da ulusal güvenliğe değil, korkutma ve cezalandırmaya hizmet ediyor.
Bu kararın AİHM’ye en çok şikayet edilen ülke olan Rusya’nın üzerinde bir tesir yaratması beklenmiyor. Zira Moskova, AİHM kararlarını uygulamıyor. Mevzuyu 100’den fazla STK gayret başlatarak, üst mahkemeye taşımıştı.
Kopyalama ile mükemmelleştirme
Heinrich Böll Vakfı’ndan Ingrid Wehr de Rusya’nın “yabancı ajan” yasasının Ukrayna, Kırgızistan, Belarus, Polonya, Macaristan, İsrail ve Mısır ile Nikaragua, Guatemala ve El Salvador tarafından da kopyalanmaya çalışıldığını söylüyor ve bunlardan kimilerine atfen “Putin’in senaryosunu uygulamada neyseki her vakit başarılı olamadılar” tespitini yapıyor. Macaristan Başbakanı Viktor Orban’ın 2017’de uygulamaya koyduğu yasanın Avrupa Adalet Divanı kararı ile durdurulduğunu hatırlatıyor.
Rusya lideri Putin, etki ajanlığı ve gibisi yasal düzenlemelerin mimarı olarak niteleniyor.Fotoğraf: AFP/Getty Images/A. Nemenov
Bunun AB üyesi Polonya’da 2021’de emsal bir tasarıyı meclise getirmesine mani olmadığını söyleyen Wehr, İsrail’de 2016’da çıkarılan “Şeffaflık Yasası” ile finansmanının yüzde 50’sini yurt dışından sağlayan kuruluşlara ağır yükümlülükler getirildiğini, bunun öncelikle Filistinli insan hakları kuruluşlarını olumsuz etkilendiğini vurguluyor.
Orta Amerika ülkelerinde de düzenlemenin kopyalandığına işaret eden Wehr, Nikaragua’da Devlet Başkanı Daniel Ortega ile eşi Rosario Murillo’nun sivil toplumu bastırmada benzeri bir maddeyi nasıl sert biçimde kullandığını şu sözlerle özetliyor: “Ortega-Murillo Aşireti, Putin’in taslağına dayanan ve 2020’de kabul edilen casus yasasını, hükümeti eleştiren STK’lara şiddetli biçimde uyguluyor. 2022 ortasına kadar 200’den fazla feminist, iklim müdafaa ve insani sivil toplum kuruluşu yasaklandı.”
Komşu Guatemala’da 2021’de kabul edilen STK’ların kayıt altına alınmasına ait düzenlemeyi ve Avrupa Parlamentosu’nun yansısını hatırlatan Wehr, bu tıp yasalar yabancı tesirini sınırlamak yahut kara para aklamayı engellemek amacıyla gerekçelendirilseler de asıl emelin muahlifleri susturmak yahut devre dışı bırakmak olduğunu söylüyor. Ayrıyeten düzenlemenin STK’ların bir listeye kayıt olmakla sonlu olmadığını, “yabancı ajan” yakıştırmasının bütün kamuoyuna ifşa edildiğini kaydediyor. Wehr, otoriter rejimlerin yeni jenerasyon yabancı casus maddelerini diğer ülkelerdeki düzenlemelere bakarak takibat ve yaptırım uygulamada “mükelleştirmeye” çalıştıklarını vurguluyor.
Wehr, El Salvador Devlet Başkanı Nayip Bukele’nin 2021’de meclise getirdiği emsal bir taslakta STK’ların kayıt altına alınması, ek rapor ve vergi yükümlülüklerine ek olarak, yurt dışından yapılan havalelere yüzde 40 üzere yüksek bir vergiyi de öngördüğünü hatırlatıyor. Sürgünde yaşayan Nikaragualı gazeteci Wilfredo Mirenda’nın “Bukele Ortega’nın yasasını klonladı ve vergiyle daha da sertleştirdi. Pek çok kuruluş için bu bitiş demekti, zira hiçbir devlet yahut finansörün bu kadar yüksek komite ödemeye hazır olmayacağı belliydi” kelamlarını hatırlatan Wehr, “Ne keyifli ki El Salvador’da ağır uğraşlarımızla yasa taslağını çekmeceye geri göndermeyi başardık” diye belirtiyor.
DW Türkçe’ye manisiz nasıl ulaşabilirim?