Ben haklıyım! “Kendine hizmet eden atfetme yanlılığıdır”

Başımıza makûs bir şey geldiğinde diğerlerini, çevreyi, makus talihi suçlamak çok sık görülen bir tavırdır: “Zaferlerin yüzlerce babası vardır fakat hezimetler öksüzdür.”

En gerçek, en dürüst, en haklı, en çok hakkı yenen, daima önü kesilen bizizdir. Yalnızca ferdî hayatta değil, toplumsal ölçekte de tıpkı eğilimi görebiliriz. Bizim meslek kümemiz, bizim ailemiz, bizim kentimiz, bizim mahallemiz, bizim ekibimiz hatta bizim ülkemiz daima haksızlığa uğrayan taraftır.

Eğer bir zafer elde ettiysek o, anamızın ak sütü üzere helaldir ve bize aittir. Şayet bir mağlubiyet, yahut olumsuz olay var ise, kabahatli, hatalı olan, biz değil, daima ötekidir. Bu eğilim ve yorumlama biçimi üstelik çok da yaygındır. Çabucak her insan kendisinin insanların çoğunluğuna nazaran daha adaletli, daha uygun, daha objektif, daha fedakâr olduğuna inanır.

Çoğu bireyde var olan bu eğilim, psikolojide çok bilinen bir bilişsel önyargı tipi olan “kendine hizmet eden atfetme yanlılığı” dır. Sanki neden bu türlü bir atıf yanlılığını çok yaygındır? Neden çoğumuz, yeterli bir şey olduğunda bunun kendi uğraşlarımızın sonucu olduğunu düşünürken, berbat şeyler yaşandığında cürmü dış etkenlere bağlarız.

NEDEN OLUR?

Olan bitenleri, çıkan sonuçları bir etkene, bir nedene bağlamak insan oğlunun kaçınılmaz bir düşünsel özelliğidir. Atfetme yanlılığı ise olan bitenleri, daima ve uygunsuz bir biçimde daima kendimizi haklı çıkaracak biçimde açıklama eğilimidir.

Bu yanlılık tabi ki durduk yerde çıkmaz, bir olguyu bir formda aşikâr bir nedene bağlamak, o neden ne olursa olsun, meçhullüğü azaltıp bizi rahatlatır. Olumsuz olayları ve sonuçları dış etkenlere bağlamak ise daha da âlâ gelir bize. Bu biçimde bir açıklama bireyin özsaygısını müdafaaya ve olumlu benlik algısını sürdürmeye fayda. Herkes, kendisini yeterli hissetmek ve kendisiyle ilgili olumlu bir benlik algısına sahip olmak ister. Lakin öteki yandan da hiç kimse kusursuz değildir, hayatta başarısızlıklar, mağlubiyetler, hayal kırıklıkları çoktur. Bu zorluklar ve mağlubiyetler içeren hayatta kendisini uygun hissetmek umutlu ve motive olmak için muvaffakiyetleri, olumlu sonuçları kendilerine atfederek (içsel atıf), özsaygıyı artırmak, öteki yandan başarısızlıklarını dış etkenlere bağlayarak (dışsal atıf) özsaygıyı korumak güzel bir usuldür.

KİMLERDE DAHA ÇOK GÖRÜLÜR?

Yapılan çalışmalar kişinin özsaygısı ve kendine inancı ne kadar düşükse, kendine hizmet eden atfetme yanlılığının o derece abartılı olduğunu göstermektedir. Tam aykırısı kişi ne kadar inançlı ise kendine atfetme yanlılığı da o kadar az olur, bu türlü bir kişi eksik ve yanlışlarını kendisine ne kadar güvenirse o kadar kolay kabul eder. Münasebetiyle şayet bir kişi kendisine güvenmiyorsa kendisini haklı görüp etrafı suçlama eğilimi daha fazlayken, kendisine güvenen bir bireyde bu eğilim daha azdır.

YARARI NEDİR?

Bu bilişsel önyargın en kıymetli faydası özsaygımızı korumak yahut arttırmaktır. Başarılarımızı kendimize bağlamak kendimizi daha kıymetli hissetmemize yardımcı olurken; başarısızlıklarımıza dışsal nedenler aramak, olumsuz hislerden kaçınmamızı ve kendimizi daha olumlu görmemizi sağlar. Düşük not alan ve kendini makus hisseden bir öğrenci, öğretmeni yahut ekibi yenilen bir taraftarın hakemi suçladığında bir nebze olsun kendisini âlâ hissedebilir.

PEKİ YA ZİYANI?

Olmaz olur mu? Hem de nasıl:

Kendi yaptıklarıyla alınan sonuç ortasında hiçbir alaka kurmayan kişi kendini, yaptıklarını tanımadıkça ve anlamadıkça birebir kusurları yapmaya devam edebilir, kendini geliştiremez, davranışlarını daha rafine ve verimli hale getiremez. Daima kendini haklı gören ve çevreyi, suçlayan bir antipatik olarak da algılanır, bağları bozulur. Toplumsal ölçekte bu eğilimin fazla olduğu toplumlarda toplumun kendi eksikliklerini fark etmesi ve düzeltmesinin tarafında bir mahzur oluşturur. Kendini düzeltmek üzere sıkıntı ve zahmetli bir süreç yerine hiçbir şey yapmadan birilerini suçlamak yalnızca süreksiz bir rahatlama sağlar, ancak buna karşılık sıkıntılar devam eder.

ÇÖZÜM

Bütün bu yanlılıkların panzehiri, tekrar kendi farkındalığımızı kullanarak, olguları gerçekçi ve datalara uygun biçimde kıymetlendirmek ve sağduyumuzu kullanarak, olan bitenlerin, hem kendimizle, hem etrafla hem de şartlarla ilgili olduğunu ve tek etkenli olmadığını bilhassa sorun yaşadığımız dertli vakitlerde kendimize hatırlatmak ve olabildiğince istikrarlı adil bir formda düşünmeye çalışmaktır …