Ekvador’da en son temas kurulan kabile | Kutsal ağaçların gölgesinde moderniteye direniyorlar
Ekvador’un Amazon yağmur ormanları derinliklerinde, dev ağaçların gölgesinde ve geniş ırmakların kıvrımları ortasında yüzyıllardır tabiatla iç içe yaşayan Waorani kabilesinin, 145 kişilik bir alt ailesi olan Bameno topluluğunun yaşadığı topraklar, doğal zenginlikleriyle, büyük tehdit altındaki ekosistemin değerli bir kesimi olarak biliniyor.
AA foto muhabiri Özge Elif Kızıl, 6 gün boyunca Bameno topluluğunun tabiatla uyumlu hayatlarını, kültürlerini ve çağdaş hayatın üzerlerindeki tesirlerini görüntüledi.
GPS sinyalinin bile vakit zaman alınamadığı, çağdaş dünyadan büyük ölçüde izole bir biçimde yaşayan Waorani kabilesinin alt toplulukları, yalnızca tabiatla iç içe bir ömür sürmekle kalmıyor, tıpkı vakitte mahallî kültürlerini, inançlarını ve kimliklerini korumak için büyük bir çaba veriyor.
DIŞ DÜNYAYLA BİRİNCİ TEMAS
Tüm Ekvador yerli halkları ortasında en son temas kurulan Waoraniler ile önemli manada birinci temasın 1958’de gerçekleştirildiği biliniyor.
Amazon’un derinliklerinde göçebe avcı-toplayıcı olarak yaşayan, ana lisanları “Wao” olan halkın, çağdaş topluma süratli ve sıkıntı bir formda dahil edilmeye çalışılması sonucunda kimi Waorani toplulukları, teması reddettiği için ormanın derinliklerine çekildi.
Bölgede hala irtibat kurulmamış üç farklı Waorani alt topluluğu bulunuyor. Geçmişte yapılan irtibat teşebbüslerinin tamamı, bu kümeler tarafından sert bir biçimde reddedildi. Bu nedenle, kendi hayatlarını ormanın derinliklerinde sürdürüyorlar. Günümüzde ise petrol şirketlerinin artan faaliyetleri, bu toplulukların hayat alanlarını terk ederek ormanın daha da içlerine göç etmesine neden oluyor.
1958’deki birinci bağlantıyla hayatları kökten değişen Waorani halklarının birçoğu yerleşik hayata geçti. Fakat en son irtibat kurulan Waorani halklarından biri olan Bameno üzere kimi topluluklar, orman içindeki klâsik yaşantıyı sürdürmeye devam etti.
1970’lerde Ekvador hükümeti Waorani topraklarını tanımaya başladı lakin ilerleyen yıllarda, milletlerarası petrol şirketlerine verilen imtiyazlar, ormanı ve halkı tehdit etmeye devam etti.
Toprakları büyük ölçüde küçülen ve kalan topraklarında ise kerestecilik, maden faaliyetleri, petrol çıkarma ve sömürgeci yerleşimlerinden etkilenen Waoraniler, ormanın sunduğu kaynaklarla klasik hayatlarını sürdürmeye çalışırken, dış dünyanın baskıları ve çevresel faktörlerle çaba ediyor.
ULAŞIM KANOYLA SAĞLANIYOR
Ormanın derinliklerinde, Yasuni Ulusal Parkında, ulaşımı sırf ırmak yoluyla yapılan, en uzak ve en klâsik Waorani yerleşimlerinden biri olan Bameno’ya Shiripuno ve Cononaco ırmakları boyunca yapılan uzun bir kano seyahatinin akabinde ulaşılıyor.
Dış etkenlerin artmasıyla Waorani kültürü de vakitle dönüşüm geçiriyor. Birtakım topluluklar çağdaş ömür biçimlerini benimserken, Bameno üzere yerleşimler klasik ömür biçimlerini muhafazaya çalışıyor.
Bameno topluluğu, Penti Baihua’nın liderliğinde, Amazon Frontlines ve Ceibo Alliance üzere STK’lerle işbirliği yaparak, hem topraklarını haritalandırıyor hem de pak su, güneş gücü ve etraf eğitimi üzere temel haklara erişim için çaba veriyor. Ayrıyeten eğitim sistemlerinde Waorani lisanı ve dünya görüşünün yer alması için teşebbüslerde bulunuluyor.
DEV AĞAÇLARIN GÖLGESİNDE BİR YAŞAM
Bölge halkı, kapok (ceiba pentandra) isimli kutsal ağaçların gölgesinde yaşıyor. Bu dev ağaçlar, Waorani halkı için yalnızca bir tabiat ögesi değil kozmosun sistemini sağlayan ruhsal köprüler olarak kabul ediliyor. Halk, kapok ağaçlarını “ataların ruhlarını taşıyan canlılar” olarak görüyor.
Bu ağaç, hayat döngüsünün başlatılması ve sonlandırılmasıyla ilişkili ritüellerde kullanılıyor. Bu yüzden, kapok ağacına ziyan vermek, yalnızca bir çevresel kayıp değil tıpkı vakitte ruhsal bir kayıp olarak da görülüyor.
MODERNİTEYE KARŞI İSTİKRARDA KALMA ÇABASI
Bameno’da güneş gücüyle çalışan sonlu bir elektrik altyapısı, Amazon Frontlines dayanağıyla kurulmuş bir okul binası bulunuyor. Gönüllüler, üç aylık dönemlerle çocuklara İngilizce ve İspanyolca öğretmek için bölgeye geliyor. Ama beşerler, eğitim ve sıhhat hizmetlerine erişimden hudutlu oranda yararlanabiliyor. İstekli tabipler lakin yılda bir sefer genel sıhhat taraması yapıyor.
GELENEKSEL TEKNİKLERLE AVLANILIYOR
Halkların, ormanla kurduğu ahenk, çağdaş çağın baskılarına karşın sürmeye devam ediyor. Bamenolar, ormanda hayatta kalmanın yalnızca bilgi değil birebir vakitte hürmet gerektirdiğine inanıyor.
Geleneksel olarak avcı-toplayıcı ömür süren topluluk, mızrak ve zehirli ok boruları üzere klâsik formüllerle avlanıyor.
Av öncesi ve sonrası yapılan küçük merasimler, tabiattan alınanın bir modülünün yine tabiata iade edilmesini sembolize ediyor. Hayvanlar, evvelce hazırlanan, ucu zehirli bitki karışımı ile kaplanan oklarla avlanıyor. Bu zehrin, hayvanları anında paralize etme özelliği bulunuyor.
DOMUZ VE MAYMUN İLE BESLENİYORLAR
Kabile üyeleri av sırasında etraftaki hayvanların dikkatini çekmek için kalın yaprakları büzerek ses çıkarıyorlar ve hayvan seslerini taklit ederek dikkatlerini çekiyor. Ayrıyeten ıslık gibisi seslerle de hayvanları kendilerine yanlışsız yönlendirmeye çalışıyorlar.
Bamenolular, tabiatın istikrarını önceleyen geleneklerine nazaran, avladıkları sırada hayvanın yavrusu varsa hayatını onlara veren anneye hürmetlerini, geride kalan yavrusuna bakarak gösteriyor. Bu kabilelerin beslendikleri hayvanlar ortasında maymun, çeşitli kuş çeşitleri, yaban domuzu bulunuyor.
Çıplak ayak yürüyen kabileler ayaklarına bir şey battığında bunu avladıkları piranaların dişleriyle çıkarıyor.
TURİZMDEN GELEN PARA AİLELERE DAĞITILIYOR
Bameno’ya birinci turist ziyareti 1987’de yapıldı. Bu vakte kadar parayı tanımayan Bamenolular, vakitle önderleri Baihua sayesinde, turizmi kendi gereksinimlerini ve topraklarının savunmasında kullanmak ismine geliştirdi.
Turizmden kazandıkları paranın bir kısmını ailelere eşit paylaştıran Bamenolar, kalan kısmını ortak bir havuzda acil durum, erzak, ulaşım ve güç masrafları için biriktiriyor. Rastgele bir sebeple para gereksinimi olan aile ve bireylere bu kasadan yardım sağlanıyor.
”BİZ ORMANI SAVUNMAZSAK KİMSE SAVUNMAZ”
Bameno’nun lideri Penti Baihua, Waorani halklarını birleştirerek topraklarını korumak için uğraş veren saygın bir önder olarak biliniyor.
Petrol şirketlerinin neden olduğu tehditleri tartışmak için birçok ulusal ve memleketler arası toplantı düzenleyen Baihua, halkın kültürel kıymetleriyle uyumlu sürdürülebilir turizm teşebbüsleri için de efor gösteriyor.
Bamenolar, Baihua’nın önderliğinde kültürlerini koruyarak birçok muvaffakiyete imza attı. Bu muvaffakiyetler ortasında okul, güneş gücü sistemleri kurulması, içme suyu projeleri ve hudutlu internet erişiminin hayata geçirilmesi bulunuyor.
Altı çocuk babası Penti Baihua, AA muhabirine yaptığı açıklamada, çağdaş dünyanın tehditlerine karşı topluluğun tabiatla olan bağlarını muhafazaya kararlı olduğunu belirtti.
Baihua, “Biz ormanı savunmazsak kimse savunmaz. Burada yalnızca ağaçlar değil, bizim ruhlarımız, geçmişimiz ve çocuklarımızın geleceği var. Petrol boruları hayat değil, vefat getiriyor.” diye konuştu.
Amazon’daki yasa dışı altın madenciliği ve kereste kaçakçılığına da dikkati çeken Baihua, “Birçok şirket, bu toprakların sahipsiz olduğunu düşünerek geliyor. Lakin biz buradayız. Atalarımızdan kalan bu ormanları sonuna kadar koruyacağız. Amazon’un yok olması, sırf Waorani halklarının değil, tüm insanlığın kaybı olur. sözünü kullandı.
1985’te İspanyolca öğrenmeye başladığını belirten Baihua, 1986’da kabilenin başına geçerek Bameno’ya kalıcı olarak yerleştiğini söyledi.
Waorani halkının, dış dünya ile temas kurulmadan evvel şu an Yasuni Ulusal Parkı olarak bilinen bölgede yaygın bir formda yaşadığını ve petrol şirketlerinin lokasyon taraması için uçak pisti yapmasının atalarını göçe zorladığını belirten Baihua, cetlerinin bölgenin gerçek sahibi olduğunu söyledi.
”YENİ ŞEYLER ÖĞRENMEK ZORUNDA DEĞİLİM”
Baihua, kelamlarını şöyle sürdürdü:
“Bölgede toplam 54 topluluk var. Cetlerimiz üzere yaşamak istiyorlar. Cetlerim, temas edilen son gruptu. Topluluğumuzla, temas edildiğinde yaklaşık beş yaşındaydım. Temastan sonra Batılıların istediği halde yaşamaya maruz bırakıldık. Temas kurulmadan yıllar evvel herkes çıplaktı. Misyonerler, bize şort, tişört giydirdiler lakin onlar giydirdi, biz çıkardık. Artık genç Waoraniler, kent hayatını da biliyorlar ve klasik kıyafetleri daha az giyiyorlar. Lakin ben hala ormanda yaşamak istiyorum. Burada huzurluyum. Avlanırım, istediğimi yaparım. Kente gittiğimde her şey farklı geliyor. Ben ormanda büyüdüm, avlanmayı, hayatta kalmayı öğrendim. Batı ömrü bana garip geliyor. Yeni şeyler öğrenmek zorunda kaldım. Sayılar, hayvanlar, beşerler, yiyecekler üzere. Petrol şirketlerini ve topraklarımızı onlardan nasıl koruyacağımızı da öğrendim. Evvelden bu toprak bizimdi, o denli kabul edilirdi.”
Baihua, muhakkak vakit aralıklarında gelen öğretmenlerin yalnızca çocukların dış dünyayla bağlantı kurabilmesi için İspanyolca ve İngilizce öğrettiğini belirterek, kendilerinin ise ana lisanlarının korunmasını istedikleri vurguladı.
”SALGINDA AŞI OLDUK”
Baihua, “Kovid-19 salgınında kendi ilaçlarımız bizim için kafiydi lakin devlet tekrar de bizim aşı olmamızı istediğinden aşı olmayı kabul ettik.” dedi.
En yakın hastanenin Coca kentinde olduğunu ve oraya lakin yaklaşık 15 saatlik bir kano seyahati ile varılabildiğini lisana getiren Baihua, bu nedenle büyük yaralanmalar ve hastalıklarda yüksek fiyatlar karşılığında uçak kiralamak zorunda kaldıklarını tabir etti.
1970’lerden evvel sadece tabiatın verdikleri ile beslenen cetlerinin kimilerinin 130 yıla kadar yaşayabildiklerini belirten Baihua, son yıllarda işlenmiş besin, su ve hava kirliliği nedeniyle hayat müddetlerinin ortalama 80’e düştüğünü kaydetti.
Doğal su kaynakları ve havanın kirlenmesi, denetimsiz ve yasak avcılık nedeniyle bölgede bulunan birçok yırtıcı hayvanın vakitle azaldığını, var olan canlılarınsa ormanın derinliklerine göç ettiği bilgisini veren Baihua, yıllar içinde avlanmanın zorlaştığına işaret etti.
Yaşadıkları bölgeye en yakın petrol kuyusunun 22 kilometre aralıkta olduğunu aktaran Baihua, “Eğer petrol sanayisi daha da yaklaşırsa, kültürümüzü ve ulusal parkı yok edecek.” diye konuştu.
