Trump 2.0: Bölgesel gerginlikler nasıl etkilenecek?
ABD’de yapılan başkanlık seçimlerinde Donald Trump’ın tekrar lider seçilmesi ile global siyasetteki denklemlerin tekrar şekillenmesi bekleniyor.
Özellikle Rusya-Ukrayna savaşının seyri, NATO ile alakalar, Ortadoğu’daki tansiyon üzere kritik sorunlarda Trump’ın yaklaşımı, dünya çapında derin tesirler yaratacak üzere görünüyor. Trump birinci vazife döneminde, Rusya Devlet Başkanı Vladimir Putin ile yakın ilgileri ve NATO’ya karşı tenkitleriyle tanınırken, Ortadoğu’daki stratejik atılımları de tarihî olarak tartışmalıydı. Ayrıyeten İran’la bağlantılar konusunda da geçmişteki sert tavrı, yeni bir devirde nasıl evrileceği sorusunu gündeme getiriyor. Pekala, Trump’ın ikinci periyodunda bu global krizler nasıl şekillenecek ve milletlerarası dengelerde ne çeşit kaymalar yaşanabilir?
Ukrayna Savaşı nasıl etkilenecek?
Trump’ın ikinci periyodunda bariz bir değişim yaşanması beklenen mevzulardan biri Rusya-Ukrayna Savaşı. ABD seçimlerinden evvel Trump’ın göçmen konusu krizi dışında tahminen de en çok takviye görmesini sağlayan sebeplerden biri de bu savaşa dair yaklaşımı oldu. Trump, Rusya’nın Ukrayna’ya yönelik saldırısının “kısmi” olarak Batı’nın, bilhassa NATO’nun “provokasyonu” nedeniyle gerçekleştiğini savundu. Trump, Rusya’nın işgalini “felaket bir hata” olarak tanımlasa da Rusya’yla müzakereler yapılmasını önerdi. ABD seçmeninin en büyük problemlerinden birinin iktisat olduğunu tekraren lisana getiren Trump, ülkesinin kaynaklarının Ukrayna için kullanılmasına da tekraren karşı çıktı.
Trump’ın ikinci devrinin Ukrayna için ne manaya geleceği tartışmaları da gündemde. Moskova Devlet Lisan Üniversitesi Memleketler arası Alakalar Enstitüsü Yurtdışı Bölgesel Araştırmalar Kısmı’nda Doç. Dr. İkbal Dürre, DW Türkçe’ye yaptığı değerlendirmede “Trump devrinde Ukrayna Savaşı’nın dondurulma sürecinin daha süratli gelişeceği kesin. Trump, bu savaş için daha fazla para harcamak istemiyor” diyor.
Dürre’ye nazaran Trump’ın Rusya-Ukrayna savaşına dair genel siyaseti “gerginliği bir an evvel bitirmek” olacak. Bunu yaparken Rusya’nın taleplerini gözetmesi ihtimali büyük kaygı yaratan hususlardan biri. Seçimlerden evvel Trump’ın kazanması halinde, Putin’in talepleri doğrultusunda bir barış çerçevesi önereceği üzerinde duruluyordu. Rusya Devlet Başkanı Putin’in Trump’ı tebrik ettiği açıklaması da bu kaygıları güçlendirdi. Putin, “Ukrayna sonunun, tarihi topraklar olarak gördüğümüz makul bölgelerde yaşayan halkın egemenlik kararları doğrultusunda belirlenmesi gerekiyor” demişti.
Trump’ın ikinci periyodunun Rusya’nın Ukrayna’ya yönelik savaşını etkilemesi bekleniyor. Trump, 27 Eylül’de New York’ta Ukrayna Devlet Başkanı Zelenskiy ile bir ortaya gelmiştiFotoğraf: Ukrainian Presidency/abaca/picture alliance
Dürre, Ukrayna Savaşı’nın yavaşlayacağından emin olmasına karşın yeniden de Trump’ın gelişinin Rusya için kimi zorlukları da getireceğine vurgu yapıyor: “Ukrayna Savaşı bundan sonra artık bir inişe geçecek fakat bu her şeyin Rusya için toz pembe olacağı manasına gelmez. Zira Rusya’ya yaptırımlar devam edecek. Bilhassa Rusya’nın şu andaki müttefiki olan İran ve Çin’e yaptırımlar giderek artacak. Bunların da olağan ki Rusya’ya negatif tesiri olacak. Tıpkı vakitte Rusya ile şu anda kendi para üniteleriyle ticaret yapan ülkeler ABD dolarından vazgeçtikleri için o ülkelere de baskı artacak. Dolasıyla Ukrayna Savaşı bağlamında tahminen Rusya’yı daha olumlu bir süreç beklese de genel manada belgisiz kalan birçok şey de var.”
Trump’ın Ukrayna Devlet Başkanı Volodimir Zelenskiy’den hoşlanmadığını belirten Dürre, yeni ABD idaresi müddetince Ukrayna’da iktidar değişimi görülebileceği tarafında değerlendirmede bulunuyor: “Trump Zelenskiy’i sevmiyor zira Zelenskiy Biden’ın oğluyla ilgili yolsuzluk evraklarını Trump istediğinde vermemişti. Birebir vakitte Ukrayna Savaşı’nın durdurulması bir yana Trump devrinde Ukrayna’da bir iktidar değişikliğine de şahit olabiliriz. Dediğim üzere bunda birçok etken var. Bu etkenlerden biri de Trump’ın Zelenskiy’den hoşlanmaması.”
Türkiye ile bağlardaki en değerli hususlardan biri Suriye
Donald Trump’ın ikinci periyodunda Türkiye ile münasebetlerin nasıl şekilleneceği merak konusu. Trump’ın seçilmesinin akabinde Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan Kırgızistan ve Macaristan ziyaretleri dönüşünde uçakta verdiği demeçlerle dikkat çekti. Erdoğan, Trump’ın ikinci periyodunu tebrik ederken devam eden global krizler için de arabuluculuk daveti yaptı. Bilhassa Ukrayna Savaşı için Cumhurbaşkanı, “Biz bu savaşı çarçabuk bitirebiliriz” bildirisini verdi.
Erdoğan, Trump’ın birinci vazife devrinde, 13 Kasım 2019’da Beyaz Saray’da konuk edilmişti Fotoğraf: Alex Wong/Getty Images
Erdoğan’ın kelam konusu açıklamalarını DW Türkçe için kıymetlendiren siyaset bilimci Soli Özel, “Cumhurbaşkanı, Trump’ın seçilmesinden ötürü büyük bir memnuniyet içerisinde” diyor. Erdoğan’ın Trump’tan beklentilerini sıralayan Özel, “Beklentisi de Biden periyodunda kendisinden esirgenen irtibatı kurabileceği” değerlendirmesinde bulunuyor. Özel’e nazaran Erdoğan için Trump, istediği vakit temasa geçebileceği bir ABD Lideri. Yani Cumhurbaşkanı Erdoğan’ın bu türlü bir alaka kurma beklentisi var. Lakin Özel yeni Trump periyodu için şu vurguyu yapıyor: “Önümüzdeki periyot 2017-2021 konjonktüründen çok farklı olacak.”
NATO müttefiki olan ABD ve Türkiye’nin ilgilerinde kırgınlığı artıran değerli problemleri da var. F-35 ve F-16 krizi, Suriye siyaseti, İran ve Rusya’ya yönelik yaptırımlar, Kıbrıs konusu bu uzun listenin kıymetli başlıklarından. Fakat yeni devirde Türkiye ve ABD ortasındaki münasebetin seyrini belirleyecek tahminen de en kıymetli mevzu, Suriye.
Soli Özel de bu hususa işaret ediyor: “Türkiye açısından kıymetli bir bahis da ABD’nin Suriye’den çekilmesi. Erdoğan, Trump’ın bunu yapacağını düşünüyor. Çekilirse oradan Türkiye’nin harekât yapmasının önü mü açılacak onu göreceğiz. Trump şayet Pentagon’u dinlemezse bu bahiste Ankara’ya yeşil ışık yakabilir. Fakat bunun karşılığında Türkiye’den Suriye’nin kuzeyindeki cihatçılarla tesirli bir biçimde gayret etmesini isteyebilir. Zira Trump’a bir şey vermezseniz, ondan bir şey alamazsınız” değerlendirmesini yapıyor.
Siyaset bilimci Soli ÖzelFotoğraf: Robert Bosch Academy/Ausserhofer
Siyaset bilimci Özel’in bahsettiği “Pentagon’u dinlememe durumu geçerli” olursa F-16 ve F-35 krizi de beklenilenden çok daha kısa bir halde çözülebilir. Zira her ne kadar Türkiye F-35 programından Trump periyodunda çıkarılmış olsa da bunun ardında Pentagon ve Kongre’nin yaptığı baskı öne çıkıyordu. Trump’ın pragmatik bir çerçevede yapılmasını öngördüğü diplomatik hareketler Pentagon ve Kongre’nin tutumu sebebiyle sınırlanmıştı. Lakin bu periyodun farklı olabileceğine dair sinyaller de gelmeye başladı. Trump’a dayanak veren Robert F. Kennedy’nin Suriye’ye ait açıklamaları bu sinyaller ortasında değerlendirildi.
Robert F. Kennedy Jr.’ın Suriye konusuna dair demeçlerine ait olarak Özel, Trump’ın Kennedy’nin dediği üzere harita üzerinde Ortadoğu ülkelerini ezbere bir formda askeri güçlerine kadar yazabileceğine inanmadığını söylüyor fakat tekrar de bu türlü bir açıklamanın zamanlama açısından değerli olduğu görüşünde. Kennedy geçtiğimiz günlerde yaptığı bir açıklamada, “Geçen gün Lider Trump ile tıpkı uçaktaydım, Ortadoğu’dan konuşuyorduk, bir kağıt modülü çıkardı ve üstüne tüm ulusların olduğu bir Ortadoğu haritası çizdi, ki birçok Amerikalı bunu yapamaz. Sonra da her ülkenin askeri gücünü yazdı. Bilhassa Suriye ve Türkiye hududuna baktı ve ‘Suriye ve Türkiye hududunda 500 adamımız var!’ dedi ve bombalanan küçük bir kampı gösterdi. Türkiye’de 750 bin asker olduğunu söyledi, Suriye’de de 250 bin. ‘Eğer bunlar birbirine girerse biz ortada kalırız’ dedi. Kurmaylarına (öyle bir durumda) ‘Bu 500 adama ne olur’ diye sordu. Kurmayları da ‘mayın eşeği olacak’ dedi. Bunun üzerine Trump ‘Onları oradan çıkarın!’ dedi” tabirlerini kullanmıştı.
İsrail-İran gerilimi
Trump’ın ikinci devri Rusya ve Ukrayna ortasındaki savaşta belirleyici olduğu kadar Ortadoğu’da devam eden savaş için de değişimin habercisi olabilir. Lakin bu “savaşın biteceği” manasına gelmeyebilir.
Donald Trump, geçen misyon devrinde İsrail lehine kararlar almıştı. Trump, 26 Temmuz’da İsrail Başbakanı Benyamin Netanyahu ile Florida’da da bir ortaya gelmiştiFotoğraf: Amos Ben Gershom/IMAGO/ZUMA Press Wire
Başkanlığının birinci devrinde de İran’a karşı sert tutumuyla bilinen Trump’ın, İsrail ile savaşan İran’ın vekil güçlerinin oluşturduğu Direniş Ekseni’ne karşı müttefikini savunmaya devam etmesi bekleniyor. Gazze’de başlayarak Lübnan’a sıçrayan bu çatışmaların Trump devrinde İran’a da topyekûn yayılması kaygıları gündemde. İsrail-İran tansiyonuna dönüşen bu savaşta atılacak atakların de Tahran eksenli olabileceği öngörülüyor. İsrail’in ABD’nin seçim gününde verdiği kritik kararlar da buna işaret ediyor.
Siyaset bilimci Soli Özel, İsrail Başbakanı Benyamin Netanyahu’nun Savunma Bakanı Yoav Gallant’ı görevden almasının asla bir tesadüf olmadığını söylüyor: “Çok uğraştı Trump seçilsin diye. Gallant’ı Biden idaresi sakınıyordu ve ondan kurtuldu. Daha kolay boyun eğecek birini (Israel Katz) ve evvelce kendisine bayrak açıp sonrasında dayanak veren kişiyi (Gideon Saar) vazifeye getirdi. Bana kalırsa İran’ı kaşıyor. Biden’ı dinlemesi için de artık bir neden yok. Trump ‘ben misyona gelmeden Netanyahu’ya bu işi bitir’ dedi diye yazıldığını okumuştum. Biden’ın 13 ayda yapmadıklarını kalan iki buçuk ayda yapıp yapmayacağı merak konusu.”
İran uzmanı Arif KeskinFotoğraf: Privat
Biden’ın kalan son iki ayında tarihe geçme adımı atabileceğini düşünenlerden biri de İran uzmanı Arif Keskin. “İran idaresi Trump’ın seçilmesinden keyifli değil ve önemli bir kaygı duyuyorlar” diyen Keskin, “Neyle karşılaşacaklarını bilmiyorlar” diye konuşuyor.
Keskin, yaşı prestijiyle bir daha siyasi arenada görünmeyeceğini bilen Biden’ın kalan son iki ayında kendince tarihe geçecek ataklar atabileceğinin İran’da konuşulduğunu tabir ediyor. Bu atak de İran’a nazaran ABD’nin direkt saldırması ihtimali.
Arif Keskin şu değerlendirmeyi aktarıyor: “Pezeşkiyan değerli problemlerle karşı karşıya kalacak Trump’ın gelişiyle. Zira kendisinin nükleer müzakereler ve Batı ile kurmak istediği bağlar yeterlice zorlaşmış oldu. Pezeşkiyan’ın dışında İran İhtilal Muhafızlarının da işi önemli oranda zorlaştı. Zira Trump, Kasım Süleymani’yi öldüren ABD Başkanı idi. Bu nedenle onların hafızasına yerleşmiş durumda. İran’ın, Irak’ta, Lübnan’da Direniş Ekseni’ni destekleme konusunda işi daha da zorlaştı. İsrail’e cevap verecekti fakat artık eskisi kadar sert bir karşılık veremez. İran, iki defa İsrail’i vurdu, zira Biden idaresindeki ABD’nin onları vurmayacağından emindi. Esasen ortalarında dolaylı bir görüşme de olmuştu. Ancak Trump idaresiyle bu türlü bir uyum kurulması güç. Ve İran, Trump idaresinin İran’ı vurmayacağından emin değil. Aslında bu artık Biden için de geçerli. Biden’ın Trump vazifeye başlayana kadar bir şeyler yapması da muhtemel tarihte kalmak için. Haliyle çok tehlikeli bir sürece girildi. İranlılar bunu da hesaplıyorlar. Biden’ın vazifesi bırakmadan İran’ı vurma ihtimali de İran’da konuşulan ve kaygı edilen mevzulardan biri.”
DW Türkçe’ye sansürsüz nasıl erişebilirim?