Beynimiz bizi nasıl kandırıyor? “Onaylama yanlılığı”

Trafikte kaza yapmış insanları düşünün. Kazaya karışan çabucak her sürücü kendisinin haklı olduğunu savunur, siyasi bir tartışmada çabucak herkes hiç görüşünü değiştirmeden kendi görüşlerinin doğruluğunu savunmaya devam eder, maçlarda hakemin aleyhine verdiği karara itiraz etmeyen bir taraftar yahut oyuncu çabucak hemen yoktur.

Neden insanların geneli böyledir sanki? Nasıl oluyor da beşerler çoklukla daima kendilerinin yanlışsız olduğunu, karşı tarafın yanlış olduğunu düşünürler? Bilişsel psikolojide çok bilinen bir durum olan “onaylama yanlılığı” ismi verilen bilişsel bir eğilim yüzünden. Onaylama yanlılığı; kendi varsayımlarımızı, yargılarımızı destekleyen ispatları daha çok arama ve görme, tam aksi yargılarımızla çelişen delilleri ise yok sayma, görmeme, çarpıtma, inkar etmektir. Bu kavramın bir başka ismi da inançta ısrarcılıktır, yani bir kere bir şeye inandıktan sonra deliller çelişse bile birinci inancımızı sürdürmeye devam etmek.

PEKİ NEDEN OLUR?

Çünkü zihnimiz, belirsizlik ve çelişki istemez. Bir kere bir şeye inandıktan sonra bu inancı sürdürmeye eğilimliyizdir. İnandığımız şeylerin hakikat olduğunu göstermek, onları çürütmeye çalışmaktan çok daha kolay ve caziptir.

İnsan zihni, olgulardan yargılar çıkarıp daha sonra bu yargıları süratli bir biçimde karar verip uygulamaya programlıdır. Bu bize sürat kazandırır, günlük hayatı çok daha kolaylaştırır. Her olguyu sıfırdan hiçbir şey bilmiyor üzere, her seferinde yine pahalandırmak hem yorucu ve güç harcatan hem de vakit alan bir zihinsel süreç olarak insanın aktifliğini azaltır. İnsan beyni en az güçle en tesirli ve süratli biçimde karar vermek üzere çalışmaya programlıdır. İşte tam da bu sebeple bir durumla karşılaştığımızda bu önyargılarımızı destekleyen delilleri fark etme ve öne çıkarma eğilimindeyizdir. Doğrulama yanlılığının oluşumuna yol açan bir öbür etken insanların, kendilerini haklı çıkararak inançlı hissetme motivasyonudur.

BİLİMSEL İSPATLARI VAR MI?

Yapılan pek çok bilimsel çalışmada, iştirakçilerin kendi inançlarını destekleyen bilgileri arama ve hatırlama olasılıklarının daha yüksek olduğu bulunmuştur. Olağan ki bu durum bir yandan da bu yanlılıklarımızı ve ön kabullerimizi pekiştirir; alternatif açılardan bakmamızı pürüzler.

YA ZİYANLARI?

Doğrulama yanlılığı, sırf ferdi bağlarımızda değil, hayatın çabucak her alanında kendini gösteren bir önyargıdır. Doğrulama yanlılığı; yanlış inançların devam etmesine neden olabilir, siyasi kutuplaşmayı artırabilir ve hatta bilimsel kusurlara yol açabilir.

Örneğin hastalar, tıbbi bir tedavi tekniğinin etkisizliğini gösteren araştırmaları yok sayabilir ve alternatif metotlara yönelebilir ya da siyasal görüşlere sahip bireyler, kendi fikirlerine uymayan bir haberi basitçe reddederken, destekleyen bir haberle anında hemfikir olabilir. Birebir durum, ekonomik yatırımlardan bilimsel araştırmalara kadar uzanır. Bilim insanları, hipotezlerini desteklemeyen çalışmaları yayınlamama eğiliminde olabilir, hipotezlerini kanıtlamak için tekrar tekrar tıpkı mevzuyu çalışarak güçlerini boşa harcayabilir ve bazen bulguları çarpıtarak yorumlayabilirler.

Doğrulama yanlılığı; bilgiyi seçerken, yorumlarken, ararken ve hatırlarken tesirini hissettirir. Alakalarda ise bilhassa yıkıcı sonuçlar doğurabilir. Örneğin, bir kişi hakkında olumsuz bir yargıya sahip olduğumuzda, farkında olmadan onun kusurlarına odaklanabilir ve olumlu istikametlerini göz arkası edebiliriz. Bu durum, yanlış anlamaların ve bağlantı meselelerinin artmasına neden olabilir, hatta münasebetlerin zedelenmesine yol açabilir.