Kahraman olmak: İyi insanlar neden kötü şeyler yapar?
Adolescence dizisinin son kısmında anne ve baba, o şirin temiz çocuklarının nasıl olup da bu canice aksiyonu yaptıklarını sorguluyorlardı. Baba Eddie eşi Manda’ ya büyük bir acı içinde “onu biz yaptık” diyordu. Anne ve babanın kendilerine sorduğu bu “neden?” sorusu, hassas herkesin zihnini meşgul eden bir soru. Nasıl oluyor da sıradan beşerler; çocuklar, gençler, babalar, anneler berbat şeyler yapıyor? Bu soru her cinayet, katliam, soykırım, kişisel ve toplumsal şiddet sonrası daima sorulagelmiş ve toplumsal psikolojinin de ele aldığı ana bahislerden biri olmuştur.
BİREYSEL YAHUT TOPLUMSAL ŞİDDET İÇİN TOPLUMSAL PSİKOLOJİ NE DİYOR?
Hepimiz dünyaya bir donanımla geliyoruz ve aslında bu donanım (kimileri bu görüşe karşı çıksa da) yüklü olarak, işbirliğine, düzgüne ve dayanışmaya dönük. Pekala bu “iyi doğamıza” karşın nasıl oluyor da “kötü” hatta “çok kötü” şeyler yapabiliyoruz? Bu sorunun yanıtını ararken, sıradan âlâ bireylerin nasıl olup da karanlık istikametlere savrulabildiğini gözler önüne seren ünlü bir deney akla geliyor: “Stanford Hapishane Deneyi”.
STANFORD HAPİSHANE DENEYİ
Şiddetin kökenine ait 1971 yılında ünlü toplumsal psikolog Philip Zimbardo tarafından yürütülen Stanford Hapishane Deneyi’nde; ruhsal olarak sağlıklı olduğu teyit edilen istekli bir küme erkek üniversite öğrencisi, rastgele halde gardiyan ve mahkum rollerine atanmış ve gerçekçilik ismine mahkumlar meskenlerinden polisle alınarak kurmaca bir hapishaneye yerleştirilmiştir.
Zimbardo da hapishane genel yöneticisi rolünü üstlenmiştir. İki hafta sürmesi planlanan deney; gardiyanların mahkumlara karşı giderek artan bir formda zalim ve taciz edici davranışlar sergilemesi, mahkumların ise önemli ruhsal zorlanmalar yaşaması ve antisosyal davranışları nedeniyle altıncı günde sonlandırılmıştır.
Kendisi de rolüne kapılıp tacizleri fark etmediğini ve şefkat hissini kaybettiğini itiraf eden Zimbardo; beşinci günde deney alanını ziyaret eden psikolog Christina Maslach’ ın gardiyanların mahkumlara cinsel taciz buyruğu vermeye başladığı konusundaki ihtarıyla deneyin sona erdirilmesine karar vermiştir.
Peki neden gardiyan rolündeki beşerler deneyde günlük hayattaki toplumsal kimliklerinden farklı davranmışlardı? Deney, insan davranışlarının sabit ve öngörülebilir olmadığını; ortam, etraf, sistem ve rollerin tesiriyle apayrı boyutlara ulaşabileceğini çarpıcı biçimde ortaya koymuştur. Hapishane deneyi göstermiştir ki davranışlarımız içinde bulunduğumuz etraftan ve bize verilen rollerden önemli seviyede etkilenip değişebilmektedir. Beşerler kendi davranışlarının görece olarak sabit ve öngörülebilir olduğunu düşünse de, kimi ortam ve şartlarda beşerler kendilerini bile şaşırtacak formda farklı bir insan üzere farklı davranabiliyor.
KÖTÜYE GERÇEK ADIMALAR: YETERLİ İNSANLARA MAKÛS ŞEYLER YAPTIRMAK
Deney sonucundaki bulgular, aslında “iyi” insanların nasıl olup da “kötü” şeyler yapabildiğini anlamamıza ışık tutuyor. Bu dönüşüm çoklukla bir anda değil, adım adım gerçekleşiyor. Berbata hakikat atılan bu adımlar; öncelikle bireylerin aksiyonlarını haklı gösterecek bir inanç sistemine bağlanmaları, şiddete dönük küçük fakat ziyanlı davranışlarla sürecin başlatılarak sonra giderek olağanlaşması; ve ortamın belgisiz, kuralları esnek hale getirilmesiyle mümkün oluyor. Mağdurların insanlıklarından arındırılmış bir biçimde sunulması (“onlar bir canavar!”), yapılan berbat davranışların toplu yapılarak sorumluluğunun paylaştırılması ve “kötü davranan” rol modeller aracılığıyla itaatin teşvik edilmesi üzere ögeler da bu süreci pekiştiriyor.
KAHRAMAN OLMAK
Peki tahlil ne? Stanford Hapishane Deneyi ya da tarih boyunca yaşanan toplu şiddet hareketlerinde bile bu şiddet kültürüne teslim olmayan, bilakis buna direnen beşerler yani Zimbardo’ nun tabiriyle “kahramanlar da var. “Kahraman” olmak, birçok vakit ahlaki cüret göstermeyi, ortalamanın üzerinde anlaşılmış berbata direnmeyi, ve oburlarının uygunluğu için risk almayı gerektirir.
Böyle şahıslar ahlaki cüret sahibidirler, empati kurma yetileri gelişmiştir ve “bu benim sıkıntım değil” demez, meseleleri şahsî olarak sahiplenirler. Bu ahlaki tavır aslında doğuştan gelen ve düzgün olan “insan tabiatının, korunması ve “iyi” tarafta geliştirilmesiyle olur.
